Новости
АБЫЙТАН ТӨРҮТТЭЭХ ТУОС МААСТАРЫН АЙАР ААРТЫГА АРЫЛЛАР
24 июля 2020

Туос иһити талахтаан-силистээн, ойуулаан-мандардаан тигии аан дойдуга биһиэхэ сахаларга эрэ баар. Ону сүтэрэн, симэлитэн кэбиспэккэ уус дьон төрүт дьарыгынан уһанара, иистэнэрэ элбээтэ. Туоһунан иистэнэр маастардар бэйэлэрин үөрүйэхтэрин дьоҥҥо тарҕаталлар Абый нэһилиэгэр төрөөбүт, улааппыт Николай Леонидович Ефимов билигин Дьокуускай куоракка олорор. Идэтинэн инженер-тутааччы. Бүгүн «Хотугу Кыым» ааҕааччыларга кини талба талаанын – туос иһити тигэр дьарыгын туһунан сырдатар.

Николай норуот маастардарын туоһунан тикпит оҥоһуктарын Нам улууһугар буолбут Олоҥхо ыһыаҕар олус сөҕө-махтайа, интэриэһиргии, сыныйа көрбүт. Онтон ыла баҕа санаа баһыйан, күннээҕи түбүктэн быыс булан, дьарыктанарга быһаарыммыт.

Туос иһит элбэх улэттэн тахсар: үчүгэй, ыраас хатыҥы булуу, туоһу сөптөөхтүк, сэрэнэн хастааһын, таҥастааһын, харайыы, онно эбии өссө кылы-сиэли хатыы. Аны туоһу талбытынан имигэстик тутан ойуулуур, тигэр уустуктардаах. Илиигинэн иһит-хомуос тигэргэ, идэтийиигэ элбэх үлэ эрэйиллэр уонна баҕа наада. Туос тигиитин ымпыгын-чымпыгын, кистэлэҥин билиҥҥэ диэри илдьэ кэлбит аҕыйах киһи баар.

Нью Йорк куоракка Америка Естественнай историятын музейыгар саха туос ураһаларыттан биир саамай улаханнара баар эбит. 1901 сыллаахха Саха сиригэр кэлэ сылдьыбыт экспедиция кыттыылаахтара Чурапчы сиригэр баар ураһаны көтүрэн, тиэйэн илдьэ барбыттар. Сүүс сыл анараа өттүгэр хайдах сууламмытынан, биирдэ да тэнитиллэн көрбөккө, ол түрбэлэр Америка музейыгар харалла сыталлар. Ураһа төһө да эргэрдэр, туос ойуутун-мандарын көрөр, хайдах эмэ гынан Саха сиригэр аҕалар туһунан толкуйдууллар.

Николай бу дьарыкка ким үөрэтэрин дьаныһан көрдөөн, Бүлүү улууһуттан төрүттээх Дьокуускай куорат олохтооҕун, 84 саастаах Мария Григорьевнаны булбут. Киниттэн туос оҥоһугу тигии бастакы хардыыларыгар үөрэммит. Онтон кэлин туоһу тигии кистэлэҥэр, хас биирдии сиик ымпыгар-чымпыгар, технологиятыгар Саха Республикатын уус-уран оҥоһуктарын маастарыгар Карамзина Татьяна Алексеевнаҕа үөрэммит.

Онон Николай туоһунан олох бу саҥа дьарыктанар. Идэтийбит дьонтон үөрэнэн, сүбэлэрин ылан, ииһэ сыыйа табыллан барбыт. «Улуус улуус иистэнньэҥнэрин туостан оҥоһуктара, ойуута-мандара тус-туспа кэпсиирдээх, суолталаах, ойуулаах, сииктэрин арааһа, анньыылара сүрдээх элбэх», – диэн сөҕө этэр. Николай Леонидович сыыйа үлэтэ таһаарыылаах буолан иһэр.

Күнтэн күн туос тигиитигэр үөрэнэн, иэйиитэ киирэн, сиэдэрэй ойуулаах оҥоһуктары, кэрэ көстүүлээх, уустук оҥоһуулаах маллаах иһити тигэр. Сакаастар киирэр буолбуттар. Бу саҥа саҕалыыр маастарга олус улахан көмө, тирэх. Үлэтин хайҕыыр сакаасчыттар элбээн иһэллэриттэн үөрэр.

Бу күннэргэ Бүлүү куоратыттан норуот эмчитэ сакаастаан, улахан маллаах иһити тигэн бүтэрбит.
Туоһу хантан, хайдах ыларын ыйыталастым. «Туоһу илин эҥэртэн ылабын. Туос ылыллар кэмэ – бэс ыйа, от ыйа. Манна, биллэн турар, сиэри-туому тутуһар булгуччулаах. Хатыҥы харыстыыр туһуттан уута сүүрэн бүтүүтэ, туоһа үчүгэйдик хоҥнубут кэмигэр хастаныахтаах. Хастаммыт туоһу дьиэҕэ аҕалаат хатарбакка таҥастыыр ордук», – диир кини.

Дьэ, итинник. Николай сыыйа бу дьарыгы баһылыыр. Норуот маастардара кини үлэлэрин олус көнө, кыһамньылаах сииктэрдээх диэн хайҕыыллар. Ыһыктыбакка, олохтоохтук дьарыктанарыгар сүбэлииллэр.
Мин Николайы эдэр эрдэҕиттэн олоххо көхтөөх сыһыаннааҕын билэбин. Ол курдук, Абый улууһугар олорон Саха Республикатын Президенын иһинэн үлэлиир эдэр ыччат парламенын Общественнай Сэбиэтин чилиэнэ этэ. Дьокуускай куорат дьаһалтатын иһинэн ыытыллар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттар, биир дойдулаахтарыгар мэлдьи күүс-көмө, сүбэ-ама буолар.

Дьиэ кэргэнин туһунан эттэххэ, кэргэнэ Василиса Васильевна тыл үөрэхтээҕэ, туоһунан дьарыгар маҥнайгы сүбэһитэ, көмөлөһөөччүтэ. Икки кыыстаахтар, Наталья Николаевна, суут Департаменын салалтатыгар экономика отделын начаалынньыгын солбуйааччыта, кыра кыыс Кыыма, М.К.Аммосов аатынан Хотугулу-Илиҥҥи федеральнай университет медицинскэй институтун V куурсун устудьуона, үөрэх туйгуна.

Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус Туос ураһаны оҥоруоҕуҥ диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ ыҥырыы таһааран, бэйэтэ бу үлэни саҕалаабыта. Онтон сиэттэрэн Туос ураһаны оҥорууга хамсааһын саҕаламмыта. Мандар Ууһу өйөөн, Бээрийэ нэһилиэгэр Варвара Тихоновна Васильева көҕүлээһининэн иистэнньэҥнэр бэйэлэрин кыһамньыларынан улахан үлэни саҕалаабыттара. Туос ураһаны оҥоруу үлэтэ баҕарбыт курдук түргэн буолбат, бу улахан сыраттан тахсар. Мандар Уус биир ураһаны Баайаҕаҕа туруорар былааннаах.
Дьокуускай куоракка Туос ураһаны туруоруу үлэтэ эмиэ аҥардас дьон баҕатынан саҕаламмыта. Ол гынан баран бу дьон баҕатынан кыаллыбат улахан үлэ. Сирэ-уота, туруохтаах акылаата толкуйданан, инники өттүгэр бэйэтэ музей-комплекс оҥоһулларын курдук улахан капитальнай объект быһыытынан көрүллүөхтээх. Бу улахан кэскиллээх бырайыак.

Киһи баҕалаах буоллаҕына тугу баҕар ылсар, сатыыр. Ону биһиги биир дойдулаахпыт Николай Ефимов туоһулуур. Киниэхэ сиэдэрэй оҥоһуктаах иһиттэрэ элбии, куруук дьону үөрдэ турарыгар баҕарабыт. Айар аартыгыҥ мэлдьи аһаҕас буоллун диэн алгыспытын тиэрдэбит.

Автор Виктория Слепцова

Источник: ЭСМИ «Ulus.media»