I-кы Малдьаҕар нэһилиэгэ муниципальнай тэриллии дьаһалтата 2021 сылы Предпринимателлэр сылларынан биллэрэн турар. Ол быһыытынан урбаан эйгэтигэр,туризмҥа, атыыга-эргиэҥҥэ иһитиннэрэр-билиһиннэрэр көрсүһүүлэр, үөрэхтэр тэриллибиттэр.
Нэһилиэк дьаһалтатын сүрүннүүр исписэлииһэ, эдэр эрчимнээх үлэһит Айталина Константинова бу хайысхаҕа кэскиллээх үлэни сүрүннүүр.
— Урбаан хайысхатыгар быйылгы үлэлэргит туохтан саҕаламмыттарай?
— 2021 сыл саҕаланыыта, тохсунньу 19 күнүгэр офлайн уонна онлайн форматынан Дьокуускай куоракка өрөспүүбүлүкэтээҕи Медиа-Кииҥҥэ «Хаҥалас улууһун туристическай брендбук (туризмы тэрийии сүрүн дөкүмүөнүн, туризм сайдыытын сүрүн сыаннастарын уонна уратыларын, бренды сайыннарыы тускулларын)» туһунан «Төгүрүк остуола» буолбута. Манна нэһилиэкпит баһылыга Айталина Васильева быһаччы баран кыттыбыта. Ити кэнниттэн, СӨ Туризмҥа уонна атыыга-эргиэҥҥэ, урбааҥҥа миниистиэристибэтиттэн, Туризм сайдыытын уонна территориальнай маркетинг ааҕыныстыбатыттан идэлээх дьону ыҥырбыппыт. Кинилэр урбаанньыттарга, туризмынан дьарыктанар дьоммутугар туһаайан куонкурустар, граннар тустарынан, туох-ханнык өҥөлөр баалларын билиһиннэрбиттэрэ. «Мин биисинэһим» Киин Булгунньахтаахха 10 урбаанньыты уонна баҕалаах дьону түмэн Урбаанньыт азбуката диэн үөрэтэр бырагыраамманы ыыппыта. Ити курдук үлэлээн сылбытын саҕалаабыппыт.
— Нэһилиэккэ урбаанньыттары хайдах түмэҕит, туох үлэни ыытаҕыт?
— Нэһилиэкпитигэр, «I Малдьаҕар нэһилиэгин Урбаанньыттарын ассоциацияларын» тэрийбиппит. Бу ассоциация чуолаан өҥөнү оҥорууга, туризмы сайыннарыыга уонна тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр саҥа сүүрээни киллэриигэ үс хайысханан үлэлиир. Манна 26 урбаанньыт туризмҥа уонна өҥөнү оҥорууга, итиннэ бааһынай хаһаайыстыбалары эптэххэ, барыта 47 киһи хабыллан сылдьаллар. Өссө урбаанньыт буола илик дьон көхтөөхтүк кыттыһаллар. Кинилэри биһиги бастаан, социальнай хантараакка киллэрэргэ үлэлэһэбит. Социальнай хантараагы ылбыт дьон идэлэринэн дуу, эбэтэр туохха баҕалааҕынан өҥөнү оҥорууга, холобура суол таһынааҕы өҥөҕө ороскуотун толуйарыгар көмө ылар. Быйыл урбаанньыт буола илик Константин Фокинов уонна Гаврил Павлов социальнай хантараагынан тримаранынан хатааһылааҥҥа бырайыак суруйан үлэҕэ киллэрбиттэрэ. Онтон туризм өттүгэр, «Сылы эргиччи ыалдьыт дьиэтигэр» эмиэ граннар бааллар.
— Бу бэйэ дьыалатынан дьарыктанар дьон урбаанньыттар, өссө туох чэпчэтиилэринэн туһаналларый?
— Биһиги нэһилиэкпит урбаанньыттарыгар сири туһаныыга чэпчэтиилэрдээхпит. Ол курдук урбаанньыт сири түүлэстэҕинэ (аренда) бастакы сылыгар — 30% төлүүр, оннук сылларынан кыаҕыран истэҕинэ төрдүс сылыгар тиийэн — 100% төлүүр буолар. Итини таһынан урбаанньыттарга сылын аайы ыытыллар 10 000 солкуобайдаах Бириэмийэ баар. Ону «Сыл бастыҥ урбаанньыта» аат хаһаайына, баһылыкпыт сылы түмүктүүр отчуотун кэмигэр тутар.
— Эһиги нэһилиэккитигэр улууспут уһук нэһилиэктэриттэн тиийэ кэлэн мотуордаах оҥочолорун хаалларар сирдэрэ баар, бу туһунан сырдат эрэ.
— Биһиэхэ, мотуордаах оҥочолор турар ыстаансыйалара баар. Бу ыстаансыйа нөҥүө, сылын аайы быһа барыллаан 19 000 киһи Тукулааҥҥа, «Өлүөнэ остуолбалара» айылҕа национальнай пааркатыгар ааһар. Быйыл улуус дьаһалтатын кытта Сөбүлэһии түһэрсэммит 600 тыһыынчаҕа мотуордаах оҥочолор ыстаансыйаларын причалын тутуутугар субсидия көрбүппүт. Бу үлэни ыстаансыйаны сүрүннээччи, урбаанньыт Сергей Омельяненко айанньыттар мотуордаахтары күүтэр ыскамыайкаларын, күнтэн, ардахтан хаххалыыр чарапчыны, пантоннай причалы тиксэр сири оҥоруохтаах. Ыстаансыйабытын инникитин сайыннаран, туристары угуйан «Тээп-тээп» оҕонньор туһунан номоххо олоҕуран, бириистэммит күүтэр саалалаах, аһыыр кафелаах, экоыллыгынан бардахха «Тээп-тээп» оҕонньор тыы оҥоро олорор скульптуратын баран көрөр буолуохтара.
— Улууспутугар биир саамай олус наадалааҕынан тыа сирин туризмын сайыннарыы буолар. Манна эһиги нэһилиэккит дьүккүөр үлэһит дьоннордоох.
— Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар агротуризм хайысхатыгар Пан Петров, Тоҥоһой диэн алааска күөллээх, онно «Пиэрмэ олоҕо» диэн хайысханан араас сэдэх көтөрдөрү индюктары, хаастары, кууруссалары, итини сэргэ ынахтары, сылгылары, козалары, сибиинньэлэри онтон да атын дьиэ кыылларын иитэр. Кини туристарга, кэлэр ыалдьыттарга анаан дьиэ тутар былааннаах. Инникитин сир астатан, бултатан балыктатан-кустатан сынньатан, агротуризмы сайыннарар баҕалаах. Онтон Татьяна Голокова үүнээйинэн дьарыктанар, ол курдук клубниканы, биэ эмиийин олордор, үүннэрэр. Киэҥ сиргэ үүннэрэр, оҕурсуу рассадатын олордон далааһыннаахтык батарар. Кини дьиэтэ саад курдук. Сайынын тастан дьону сынньатар, сайыннарар кэҥэтэр баҕа санаалаах. Тус урбаанньыт, «Туйгун» маҕаһыыннаах Альберт Заболоцкай «Үтүө санаа корзината» аахсыйата бэтэрээннэргэ аһынан-үөлүнэн көмөлөһөр.
— Өссө туох сонун толкуйдар баалларый?
— Урбаанньыттар туризмҥа дьону хайдах бэйэ өттүгэр интэриэһиргэтиэхтэрин сөбүй? диэн, дьону угуйар гына диэн толкуйдааммыт, чуолаан бу ыстаансыйа үлэһиттэрин, маҕаһыыннар атыыһыттарын, өҥөнү оҥорууга үлэлиир дьоннорбутугар барыларыгар, биир быһыылаах-таһаалаах, көрүҥнээх таҥналларыгар былаанныыбыт. Өссө атыы-эргиэн өттүгэр атыыһыттар, бэс ыйыттан атырдьах ыйыгар дылы хас бээтинсэ, субуота ахсын сахалыы таҥастаах атыылаһааччыларга 10% чэпчэтиини оҥороллор. Тоҕо диэтэххэ, туристар Булгунньахтаахха кэлэннэр, олохтоох дьон сахалыы таҥастаах сылдьалларын, бэйэлэрин омук быһыытынан өрө тутталларын, дьоһуннаахтарын көрүөхтэрэ.
— Булгунньахтаах сиригэр кэлбит киһи, нэһилиэк туһунан бастакы өйдөбүлү ханна ыларый?
— Нэһилиэкпитигэр киириигэ, Малдьаҕар оҕонньорбутун олордоммут, пааматынньык туруораммыт кэлбит дьон киниттэн көҥүл ылан ааһар сирдэрин оҥоруохпутун эмиэ саныыбыт. Турист, Булгунньахтаах сирин-уотун кыраныыссатыгар кэлэн баран картаны көрөр, онно сыһыарыы штрих-кода баар буолар. Ол сыһыарыынан киирэн навигационнай ыйынньыгынан ханна барарын, маҕаһыыннары, хонор-түһэр сирдэри булуон сөп. Өссө ас өттүгэр олохтоох бородууксуйа диэн ыйынньык баар буолар. Бу ыйынньыгынан, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннортон олохтоох эти-үүтү, оҕуруот аһын атыылаһыан сөп Итини сэргэ, «Сата» диэн эбэ кытылыгар үрдүк сиргэ «Кэрэ көстүүлэри көрөр былаһаакка» оҥороору гынабыт. Ити сиртэн холобура, Кыһыл Элэһин тукулаан көстөр.
— Кэскиллээх үлэҕит инники былааннарыттан кылгастык билиһиннэр эрэ.
— Инники былааммытыгар, Покровскайдааҕы коллеһы кытта билигин Сөбүлэһии быһыытынан үлэлии сылдьабыт. Кинилэр биһиги сирбитигэр, «ЭкоПаркЦентр туризма» диэн комплекс тутаары гыналлар. Комплекска үөрэтэр киин, таһырдьа тэрээһиннэр ыытыллалларыгар сабыылаах манеж, ыалдьыттар хонор –түһэр дьиэлэрэ итиэннэ сайыҥҥы кыра сабардамнаах дьиэлэр, бэсиэккэлэр уонна массыыналар тохтуур, турар сирдэрэ баар буолаллар. Уопсайынан толору хааччыллыылаах биир улахан комплекс буолуохтаах. Итини таһынан былааммытыгар «Тойон» диэн туристическай- рекреационнай комплекс баар. Манна үс улахан эбийиэк тутарга сананабыт, — диир исписэлиис Айталина Александровна.
Булгунньахтаахтар уопсайынан улууспут дириҥ историятыгар тирэнэн туран, туризм хайысхатыгар,өҥөнү оҥорууга, тыа сирин туризмын сайыннарыыга сонун көрүүлээхтэр.