Новости
Үгэстэргэ сүгүрүйэн кэлэри айыахха
12 апреля 2018

Сыллата бэлиэтэнэр Булчут күнүн көрсө дьоhун убайдыы-бырааттыы Артур, Алексей Владимирович Слепцовтары кытта кэпсэтэн сааскы көй салгынынан түөhүм муҥунан толору тыыммыттыы дайа чэпчээтим.

 

Ол курдук уу сахалыы куттаах сиэрдээх-майгылаах дьон булт туhунан түгэҕэ көстүбэт сэhэни-сэппэни тардыбыттарын истэр кулгаахтаах эрэ барыта сэргиэн сөп. Оттон бyгyнну курдук балысхан тэтимнээх олох түбүгүттэн үүт-хайаҕас булан хара тыа, күөх далай диэки хайыспатах киhи мэктиэтигэр, саа сүгэн уонна илим кыбынан тилэҕэ харааран хаалта ыраахтан кэлиэ суоҕа. Кэпсэтии эриирдээх-мускуурдаах булт сонорун эрэ таарыйбата. Өрүү кэриэтэ Байанайтан маанылатар дьон харысхаллаах тылларын-өстөрүн таhынан аныгы олоҕу көрүүлэрэ киэҥинэн сөхтөрдө. Дьэ, онон саас-сааhынан өлгөм булт хааhаҕыттан хостонорго холоонноох иhирэх кэпсэтииттэн быhа тардан сурукка тиhиэхпит. Уолаттар борбуйдарын көтөҕөөт аҕаларыттан харыс да хаалбакка көмүс хатырыктаахха илим үтэллэрэ, томороон тымныыны аахсыбакка кыыллыы-түүлээхтии барсаллара. Убайдыы-бырааттыы Артур, Алексей Слепцовтар булт сиэрин-туомун ытыктыылларынан, айылҕаҕа харысхаллаах сыhыаннарынан Байанай сылаас хараҕынан көрүллэн истэхтэрэ.

Мантан салгыы булчуттар санааларын ааҕыахха.

 

Булт баар, оттон булчут?

Корр: Тыл элэйиэр диэри сүөhү-сылгы көрөөччүлэр нэhилиэнньэ орто саастаах, кырдьаҕас эрэ араната диэн этиллэр. Оттон булчуттар тустарынан дорҕоон тахсыбат, ол курдук булчуттар кырыы кырыытынан элбэхтэр дуу, хайдах дуу?

Артур: Ыраахтан саҕалыахха. Сэбиэскэй кэмҥэ булчуттары хааччыйыы, кинилэр кыhалҕаларын чэпчэтии, бастыҥнары чиэстээhин үрдүк таhымнааҕын мэлдьэhэн туhа суох.  Сэбиэскэй кэмҥэ төннүөҕүн диэбэппин, ол да буоллар булчут бэйэтин кыhалҕатын кытта бэйэтэ хаалта хомолтолоох. Тугу барытын субсидиялаан — төлөөн диэн туруорсуу сыыhата чуолкай. Ити да буоллар, Арктика дьыалаларыгар Госкомитет хоту оройуоннар булчуттарыгар үөрэтэн көрөн баран уматык-оҕунуох, техника чааhыгар ороскуоппутугар бырыhыаннаах толуйуу оҥороро тоҕо сатаныа суоҕай?

Булчут каадырга тохтуом. Сүөhү, сылгы көрөөччyлэр эрэ сааhырдылар буолбатах. Соторунан булчуттар боппуруостара күөрэйиэн сөп. Кистэммэт, билигин эдэр киhи туох буолуоххун баҕараҕын диэн ыйытыкка программист, менеджер о.д.а. диэн хоруйдуур. Олох сайдыытынан саамай сөп. Оттон үгүстэр онно бардахтарына бултааhын, ончу умнууга да бардаҕына көҥүлэ. Алексей: Убайбынаан биhиги булчут каадырын туhунан ырытан-аҥааран көрбүппүт быданнаата. Биhиги курдук саастаахтар кырыйдахпытына хартыына мөлтүүр чинчилээх, эдэрдэр кэлбэттэр. Ол иhин, хата түгэнинэн туhанан, биhиги булт соноругар санаатын уурар күн баҕалаах киhини бэйэбитин кытта илдьэ сылдьан уhуйуо этибит.

Сир хаhаайыннаах буолуохтаах

Корр: Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиттии, аны аар тайҕа маанылаах баайын кыылы — тайах бултааhынна тугу этиэ этигитий?

Артур: Хайа күн сонорго турунуохпутуттан айылҕаттан ылар эрэ санаа биhиэхэ кыл да түгэнэ киирэн тахсыбатаҕа. Кэтээн көрдөхпүтүнэ, тайах популяцията билигин туруктаах. Дьикти, айылҕа бэйэтэ туспа сокуоннаах, кыыллар олохтоох сирдэриттэн сыҕарыйбыттара. Былырыыҥҥы хаарга кыыл эмиэ оҕустарбыта, быйыл этэҥҥэ. Учаастакка сылдьар кыылларбытын харыстыыбыт, ол иhин төрүөх эбиллэр. Сир хаhаайыннаах буолуохтаах диэн мээнэҕэ этиллибэт.

Федеральнай, региональнай сокуоннар тутуhуллуохтаахтар. Арай муниципальнай таhымҥа лицензияны ылыыга лотерея тэрийэр хайдах буолуо этэй? Маны толкуйдуохха.

Алексей: Кырдьыга, оройуоҥҥа маҕаhыыҥҥа эт дэҥ эриэккэҕэ баар. Ол да буоллар дьон-сэргэ ИП-тан атыылаhан аhаан олорор. Дьиҥэр, олохтоох эти-балыгы атыылыыр дьоҕус маҕаhыын баара буоллар эт туттарааччы-атыылаhааччы эрэйдэрэ чэпчиэхтээх. Онон бу боппуруоhунан дьарыктанар наада. Эбэн эттэххэ, оҕо тэрилтэлэригэр таба, тайах этэ көҥүллэммэтэ өйдөммөт. Тоҕо диэтэххэ бу эт син-биир чинчийии кэнниттэн ветеринарнай сертификацияны ылар, онон доруобай уонна ордук иҥэмтэлээх. Бу боппуруос эмиэ yөрэтиини ирдиир, үрдүкү салалта быhаарар буолуохтаах. Кэлии эттээҕэр бэйэбит киэнэ ордук туhалааҕа чуолкай.

Көмүс хатырыктаах барахсан

Корр: Балыктааhыны таарыйбатахха табыллыбат…

Алексей: Аҕабыт курдук балыксыттар олус элбэҕэ суохтар дуу. Кини сылга 20-25 туоннаны туттарара. Бэйэбин хайҕаммаппын, ити да буоллар 1984-2008 сс. көмүс хатырыктааҕы өлгөмнүк туттаран чемпион балыксыт буола сылдьыбыттаахпын. Балыктааhыҥҥа сокуоннар олус үчүгэйдэр диир кыах суох. Санаан көрдөххө, кинилэр дойду киин регионнарыгар, Камчаткаҕа, Сахалиҥҥа о.д.а. ордук сыhыаннаахтар. Баҕа хоту, биhиги олорор усулуобуйабыт күүскэ учуоттаныахтаах. Үүммүт сылга «пятидневка» суох оҥоhуллубута yчyгэй, ол гынан баран ахсаан өттүгэр син биир санаа быhаҕас. Манна хоту балыксыттар бултуур ареалларын, уу биологическай ресурсаларын саппааhын чинчийэн балык көрүҥнэрин yөрэтэн баран уларытыы киирэрэ төhө табыгастааҕа эбитэ буолла?

Сэлии муоhугар тохтуохха

Корр: Мамонт муоhун хомуйууга баар сокуоннар ымпыгар-чымпыгар тиийэ оҥоhулла иликтэрэ манан дьарыктанааччылары иэрэҥ-саараҥ турукка киллэрэр. Эhиги санааҕытын истэр интэриэhинэй буолуоҕа.

Артур: Кистэммэт, үлэтэ суох буолуу кэмигэр бу дьарык дохуот оҥосторго табыгастаах. Биллэн турар, айылҕаны харыстаан туран муоhу хомуйуллуохтаах. Мамонт муоhа республика аҕыйах хоту оройуоннарыгар сабардаан сытар, ону булан туттарар сокуоннар ситэтэ суохтарыттан ыарахаттардаах. Хаhыаттан билбиппитинэн Ил Түмэн мамонт муоhун хомуйууга палеонтологическай уонна коммерческай диэн арааралларыгар Госдумаҕа туруорсар эбит. Бу олус сөптөөх. Оччотугар лицензиялаах дохуот оҥостооччулар элбиэхтэрэ, республика бюджетыгар да үп-харчы киириэ этэ буоллаҕа.

 

Туох барыта уларыйар, саҥа сүүрээннэр олоххо балысханнык киирэллэр. Аҥардас булдунан эрэ сылдьар былааннааххыт дуо диэн ыйытыкпар хоруйдара сонуннук иhилиннэ. Убайдыы-бырааттыы Михаил Черемкин диэн Бүтүн аан дойдутааҕы фотографтар куонкурустарын кыайыылааҕын кытта сибээстэhэн Белай Гораттан 200 км. «Тымтылкааҥҥа» таас астанцалары, киhилээх таастары хаартыскаҕа түhэттэрбиттэр. Талба талааннаах фотограф ол киhилээх таастары, дьиҥ-чахчы айылҕа бэйэтэ чочуйбут кырыhыабай статуяларын көрөөт Верхоянскай «Киhилээҕиттэн» итэҕэhэ суоҕун эппит. Артурдаах, Алексей мантан киэн туталлар эрэ буолбатах, ситэрэн эттэххэ, бырааттыылар олохтоох туризмы сайыннарыыга улахан болҕомто ууруллубутун биhирииллэр. Аны туран бултааhын туурун (охотничий тур) эмиэ үөрэтэн олоххо киллэрдэххэ алгыстаах Абый аата өссө киэҥник ааттаныаҕа, оройуон бюджетыгар эбии үп киириэҕэ диэн бyччyм санаалаахтар.

Туомтуу тардан

Күндү ааҕааччы, хараҕы симэн ыра санааны ойуулаан көрүөххэ эрэ, үчүгэй үчүгэйи ыҥырара чуолкай. Слепцовтар кэпсээбит «Тымтылкааннарыгар» киhилээх таастарга туристическай маршруту оҥорор тоҕо табыллыа суоҕай? Верхоянскай «Киhилээх» тааhыгар аан дойду араас муннуктарыттан туристар кэлэн сөҕөн-махтайан хармааннарын тэбээн бюджет бары таhымнарыгар дохуот киллэрэллэр. Олохтоох туризмы сайыннарыы уhугулаан турар кэмигэр бу холобуру Абый оройуона эмиэ туhаныан наада. Yөрэтии кэнниттэн бу хайысхаҕа бюджекка үп уган, ИП-лардыын кэпсэтэн, турбаза туттахха тоҕо сатаныа суоҕай? Сыта-олоро толкуйдаан маны олоххо киллэрэргэ күүскэ үлэлэhиэҕиҥ эрэ…

 

Афанасий ИВАНОВ, Абый улууhа, «Хотугу кыым» хаhыат.