Аҕыйах хонуктааҕыта “Горнай-Ас” кэпэрэтиип бэрэссэдээтэлин Николай Николаевич Ефремовы көрсөн, саҥа эбийиэги киирэн көрдүм, кэпсэттибит.
– Кэпэрэтиипкэ 54 киһи үлэлиир. Хас нэһилиэк ахсын арыы сыаҕа баар. Быйыл 3200 туонна үүтү тутар былааннаахпыт. Сылын ахсын сорукпутун ситиһэбит. Нэһилиэктэртэн Одунуга, Кировскайга дьон элбэх сүөһүнү иитэр буолан, үүт туттарыытыгар көрдөрүүлэрэ үчүгэй, – диир Николай Николаевич.
– Саҥа арыы сыаҕын хайдах тутуннугут?
– 2017 с. СӨ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн үрүҥ ас бородууксуйатын оҥорон таһаарар сыахха аналлаах тэриллэри булунарга, 10 мөл 800 тыһ. солк. субсидия ылбыппыт. Ити сыл Москубаҕа баар “Молоконт НПК” ХЭТ сакаас түһэрбиппит. Эһиилигэр малбыт-салбыт кэлбитэ. Оттон эбийиэк тутуутун 2018 с. саҕалаабыппыт. Көҥдөйө каркаснай, шлакоблоктан турар. Быйыл ыам ыйыгар бастакы үүттү тутан, эрийбиппит.
Улууска баар арыы сыахтара бары да эргэрдилэр. Өрөмүөн күүһүнэн тураллар. Саҥа сыах хас да сыллааҕыта Маҕараска тутуллубута. Маай учаастагар баар эбийиэги арендалаан турбуппут. Кэлиитигэр-барыытыгар ороскуоттаах. Урут да манна сыах баара диэн санааҕа кэлэммит, бу дьиэни үлэҕэ киллэрдибит. Барыта үрдүттэн буолан табыгастаах.
Саҥа сыах толору хааччыллыылаах. Тахсыбыт тобох уутун-хаарын кэмигэр баһан иһэбит. Үлэһиттэрбитигэр усулуобуйа тэрийэн сынньанар хос оҥордубут, душ, таҥас сууйар массыына туруордубут. Үрүҥ ас бородууксуйатын сойутар улахан туспа хостоохпут. Бу сылтан биир уонна биэс лиитэрэлээх бытыылкаларга ыраас уу кутан атыыга таһаардыбыт. Бу сыах маастар, лаборан, икки техүлэһиттээх. Хамнастарын кэмигэр ылаллар. Уһуннук тутуу, хойутааһын суох.
– Нэһилиэнньэҕэ олохтоох бородууксуйа тиийбэт дэһэр түгэннэрэ баар буолааччы.
– Ити баар суол. Ордук кыһыҥҥы кэмҥэ тахсааччы. Биллэрин курдук халлаан тымныйдаҕына, үүт туттарыыта лаппа намтыыр. Ону кытары оҥорор бородууксуйабыт эмиэ аҕыйыыр. Сайын үүт хаачыстыбата да тупсар, элбиир даҕаны. Бу кэмҥэ үрүҥ ас 14 арааһын оҥоробут. Холобур күөрчэх үүтүн, сүөгэйи хас да бырыһыаннаан таһаарабыт. Ону таһынан суорат, кэпиир, йогурт, иэдьэгэй, быырпах, арыы бэлэмниибит. Олохтоох бородууксуйаны киэҥ эйгэҕэ таһаарар туһуттан, улуус баһылыга Н.В.Андреев өйөбүлүнэн, Бэрдьигэстээх киинигэр “Горныймясопродукт” салайааччытынаан И.Е.Ксенофонтовтыын кыттыгас маҕаһыын арыйыахтаахпыт.
Үөһэ эппитим курдук, субсидия харчытыгар анал хааларга кутар аппараттары Москубаттан ылан туруордубут. Коронавирус ыарыыта улаханнык мэһэйдээтэ. Ити тэриллэри анал идэлээх киһи кэлэн холбуохтаах этэ. Көмпүүтэр систиэмэтинэн үлэлиэхтээхтэр. Харантыынынан тохтоон тураллар. Барыта табыллар ини диэн эрэллээхпит.
– Пандемия үлэҕэ-хамнаска улахан охсууну оҥордо, бэйэ бородууксуйатын оҥорон таһаарар тэрилтэ туох уустуктарын көрүстэ?
– Үлэбитин тохтоппотубут. Нэһилиэктэргэ хаһаайыстыбалаах дьон ыйыллыбыт бириэмэнэн кэлэн үүттэрин туттараллар. Маҕараска, Дьиикимдэҕэ дьиэлэриттэн ыаммыт үүтү тиэйэн ылаллар. Онон олохтоох дьаһалта сөптөөх үлэни ыытарын бэлиэтиибин. Биһиги итиннэ уматыгынан көмөлөһөбүт. Бородууксуйабыт атыыга тахса турар.
Тэрилтэ ытыктанар киһитинэн В.И.Колесованы ааттыахха сөп. Кини тыа хаһаайыстыбатын эйгэтигэр үлэлээбитэ номнуо 40 сыл буолбут. “Саҥа дьиэҕэ туох куһаҕана кэлиэй, барыта үрдүттэн сылдьабыт. Ити саҥа тэриллэр үлэлииллэрин күүтэбит. Үлэм сарсыарда 5 чаас 30 мүнүүтэттэн саҕаланар. Малларбытын сууйан-тараан, докумуоннарбытын толорон, киэһэ хойукка диэри сылдьабыт.
Билигин урукку кэм курдук буолбатах. Ааспыт үйэ бүтэһик сылларыгар, аҥардас Бэрдьигэстээххэ 130-ча ыал, 50-чэ бааһынай хаһаайыстыба үүт туттарар этэ. Тойон-хотун, учуутал, оробуочай буоллун бары ынахтаахтара. Билигин нэһиилэ 30-ча эрэ биирдиилээн дьон, 2-3 бааһынай хаһаайыстыба аҕалар. Эдэр ыччат сүөһү көрүүтүттэн тэйдэ. Санаалара олох ылыммат. Оттон ынах тутар дьон сааһырдылар. Баҕарбыттарын да үрдүнэн кыайбаттар. Ону таһынан, тиэхиньикэ уматыгын сыаната аһара барда, сорохтор оттуур сирдэрэ суох. Онон ыарырҕаталлар”, – диэн Валентина Ивановна бэйэтин санаатын үллэстэр.
Оҥорон таһаарар бородууксуйа эппиэтинэстээх үлэһитэ, технолог Д.А.Сидоров:
– Мин 2012 сылтан үлэлиибин. ДьТХА бүтэрбитим. Биһиги бородууксуйабыт 60% Дьокуускайга барар, 40% улууска тарҕанар. Маҕаһыыҥҥа өр турбат, тутатына дьон ылан иһэр. Барыта сакааһынан атыыланар. Киин куоракка сорох маҕаһыыннар сыаналарын аһара үрдэтэллэр. Оннугу биллэхпитинэ, биир сыананы тутуһалларын туруорсабыт. Урбаанньыттар: “Табаары төнүннэрии суох дии, эһиги тоҕо орооһоҕут” диэн этэллэр. Биһиги бородууксуйабытын дьон сөбүгэр сыанаҕа ылыахтаах диэн санаалаахпыт.
Йогурт, кэпиир, күөрчэх үүтэ кутуллар бытыылкалары миэстэтигэр оҥоробут. Сакааһынан анал кыра иһиттэр кэлэллэр. Олору эргэ сыахпытыгар турар халыыптаах станокка үлүннэрэбит. Хаппахтарын илиинэн эрийэбит. Ыраас ууну Михаил Яковлев кутар. Сайҕыыр фильтрдара барыта бу дьиэҕэ турар. Көрөргө, хонтуруоллуурга үчүгэй, – диэн кэпсиир.
Сыах ыстаарсай маастара А.Б.Платонова:
– Үлэлээбитим бэһис сыла. Сүрүн үлэм үүт эрийиитэ, үрүҥ ас бородууксуйатын оҥорон таһаарабын. Билигин бу дьиэҕэ киирэн абыранныбыт. Вентиляция оҥорбуттара, кондиционер туруорбуттара. Онон сиик олорбот. Саҥа тэриллэр билиҥҥитэ хаппырыыстаабаккалар быыстала суох үлэлииллэр. Хамнаспыт акылаат. Ону таһынан оҥорон таһаарбыт бородууксуйабытыттан эбиллэр. Ыйга иккитэ хойутаабакка биэрэллэр. Сайыҥҥы кэмҥэ үлэбит элбиир. Хамнаспыт эмиэ эбиллэр, – диир.
Ыаммыт үүт Чэкээттэн, Маайтан, Аһыматтан тохтообокко, аһыйбакка, кэмигэр кэлэригэр, уопуттаах суоппар И.Г.Александров улахан өҥөлөөх. Массыына алдьаммакка сүүрэригэр, бары кыһамньытын уурар.
Хайа баҕарар тэрилтэ бигэ туруктаах буолара үп-харчы суоттааһыныттан улахан тутулуктаах. Кылаабынай буҕаалтыр Т.И.Данилова, буҕаалтыр М.С.Степанова, кассир-буҕаалтыр Л.В.Иванова үлэлэрэ үрдүктүк сыаналанар.
Арыы сыаҕын, кэпэрэтиип үлэтин-хамнаһын ыытар дьону көрдөххө, бары эдэрдэр. Кинилэр биир санаалаах, толкуйдаах, билиҥҥи олох ирдэбилинэн көрүүлээх буоллахтарына, хайа да ыарахаттартан иҥнибэккэ, үлэни инники күөҥҥэ тутан, улууспут сайдыытын түстэһиэхтэрэ.
Бэлэмнээтэ Вячеслав Алексеев.
Источник: Ulus.media