Хаста да, бириистэҥҥэ баран иһэн, эргэ порт арҕаа атаҕын уһугар, күрүөлээх-хаһаалаах, ат баайар сэргэлээх, күөх кырааскалаах тутуулардаах уһаайба баарын көрбүтүм. Онтон маҥан хаастар саҥарса-саҥарса субуруһан көлүйэҕэ сууна-аһыы киирэллэрин сонургуу көрбүтүм. Ыйыталаһан билбитим саҥа тэриммит фермер хаһаайыстыбата үһү.

Ол эдэр фермер Айталина Николаевна Слепцованы кытта кэпсэтэ олоробун.

– Фермер буоларга сананан 2015 сыллаахха хотон, күрүө-хаһаа туттубуппут, онтон 2016 сылтан фермер быһыытынан үлэбитин саҕалаабыппыт, – диэн сэһэргиир Айталина Николаевна. – Билигин биэс ыанар ынахтаахпыт, төбөнөн уон икки сүөһүлээхпит.

– Онтон идэһэлэнэр буоллаххыт?

– Наһаа көҕүрэтэр санаабыт суох, элбэтиэхпитин баҕарабыт. Идэһэлэнэр буоллахпытына, биир оҕустаахпыт, ону туттуохпут.

– Ылар бородууксуйаҕытын хайдах гынаҕытый? – лаппыйан ыйытабын.

– Атыылыыбыт. Үүтү лиитирэтин биир мөһөөххө, сүөгэйи киилэтин тыһыынчаҕа биэрэбит. Оттон суораты үс мөһөөххө атыылыыбыт.

– Оккутун хайастыгыт? – салгыы ыйытабын.

– Оттуур сирбит Кубалаах үрүйэтин анныгар баар. Сүрдээх ыраах баҕайы, ол да буоллар кыстыыр оппутун бэлэмнээтибит. Отут тонна курдугу, ол сүөһүбүт кыстыырыгар сөп буолуо дии саныыбыт.

– Иккиэйэх киһиэхэ сүрдээҕин үлэлээбиккит. Дьоннор көмөлөһөллөр дуу?

– Хайаан иккиэйэҕин эрэ үлэлиэхпитий, оҕолордоох буолан кыайар буоллахпыт дии. Техникалаахпыт буоллар өссө үчүгэй буолуо этэ. Кыһын оппутун техникалаах киһини көрдөһөн тиэйтэрэбит. Сыанатын төлүүбүт, хайдах эрэ, оту атыылаһан ылан эрэр курдук саныыбыт. Трактордаахпыт буоллар, оттооһуҥҥа да, оту тиэйиигэ да кыһаллыа суох этибит. Сүөһүбүтүн элбэтэргэ хотоммутун улаатыннарыа этибит. Ону таһынан уот линията тардылыннаҕына, электродойка, электрическэй сэппэрээтэр ылыныа уонна үүт сыаҕын арыныа этибит. Сүөһү элбээтэҕинэ, от оттонноҕуна бородууксуйа элбиэ этэ буоллаҕа. Онон хотоммутун улаатыннарарга, техника булунарга саҥа аҕа баһылыкпытыгар Иван Петрович Павловка эрэнэ саныыбыт. Тыа хаһаайыстыбата сайдарыгар киниттэн ураты тирэхпит суох, – диэн Айталина Николаевна тус санаатын эттэ.

– Ынахтан ураты өссө туох сүөһүлээххитий?

– Биир сибиинньэлээхпит, ону идэһэлээтибит, – диир Айталина Николаевна.

– Биири бииринэн сиэтигит дуо? – соһуйбут курдук ыйытабын.

– Ынах курдук буолбатах эбит, олус ороскуоттаах, саатар үүтэ да суох. Сылга биирдэ эрэ төрүүр, ону атыылаан ороскуоккун сабыммаккын. Сылы быһа аһатан тахсаҕын. Ынах барахсан сайыҥҥы өттүгэр айаҕын бэйэтэ булунар, кыһыҥҥы аһылыгын булуоххун наада. Аны үүтэ, сүөгэйэ, арыыта, этэ баһаам буоллаҕа. Сибиинньэ, онно холоотоххо, этэ эрэ буоллаҕа. Хата, бараргар 650-ҥа эттэ атыылаһан бараар, – диэтэ хаһаайка.

– Оччоҕо сибиинньэҕитин эстигит? – салгыы чопчулаһабын.

– Оннук, – сөбүлэһэр Айталина Николаевна. – Ол кэриэтин ынахпытын, хааспытын, кууруссабытын элбэтиэхпит.

Тиэргэҥҥэ хаамса сылдьар кууруссалары, хаастары көрөн:

– Бу көтөрдөрү хантан аҕаллыгыт?

– Мархаттан биир сууккалаахтары аҕалбыппыт. Линда диэн ааттаах боруода. Биир хаас ортотунан 8-9 киилэ буолар. Сүрдээх дьиэмсэхтэр, иччимсэхтэр, эйэлээхтэр, дьиэлэриттэн ырааппаттар.

– Эмиэ идэһэлиигит дуо?

– Суох. Идэһэлээбэппит. Элбэтэ сатыа этибит. Хаас наһаа бор, аһылыгар сириксигэнэ суох. Сайыҥҥы өттүгэр айаҕын бэйэтэ булунар.

– Сымыыттыыллар дуо?

– Сымыыттыыллар. Сүрдээх улахан сымыыттаахтар. Ол гынан баран сымыыттаатылар да, баттыахтарын баҕараллар. Инньэ гына сылдьан, эдэр буоланнар дуу, хайдах дуу, сатаан баттаабакка элбэх сымыыты сытытан кэбиспиттэрэ. Ол иһин инкубаторга уган үс хааһы таһаарбыппыт ити сылдьаллар, – дии-дии кууруссалар ортолоругар сылдьар үс дьоҕус хааһы ыйан көрдөрөр.

– Кууруссаларгытын эмиэ куорат диэкиттэн аҕаллаххыт?

– Сайдыыттан, Соболоохтон аҕалбыппыт. 25 кууруссаҕа 2 бөтүүктээхпит. Онно эбии 14 чоппуускалаахпыт.

– Куурусса сылга хас сымыыты биэриэн сөбүй?

– Сөптөөх усулуобуйа баар уонна аһылыга сөп түбэһэр буоллаҕына, куурусса ортотунан 180-200 сымыыты биэриэн сөп. Кыһынын икки хос пленканан арочнай теплица курдук оҥорон баран тимир оһоҕунан сылыттахха, кыһынын да төрүөх этилэр. Кинилэр сымыыттыылларыгар сырдык уонна сылаас наада, – диэн быһааран кэпсиир Айталина Николаевна.

– Оттон хаас төһө сымыыты биэриэн сөбүй?

– Отуту төрүөн сөп.

– Куурусса сайынын бэйэтин айаҕын булунар буоллаҕа?

– Кини хаас курдук буолбатах, эбии аһылыкка наадыйар. Бу кырачаан тиэргэн иһиттэн тугу булан сиэхтэрэй, суох буоллаҕа. Оттон хааһыҥ, тиэргэнтэн ураты, уһаайбабыт таһыгар баар кыракый көлүйэчээҥҥэ аһыыр- сиир, сөп буоллаҕына, тоттоҕуна төннөн кэлэр.

– Ыаллар ыттара куттаабаттар дуо?

– Кууруссалар күрүө иһиттэн тахсыбаттар уонна ыппыт харабыллыыр буоллаҕа. Оттон хааска уустук. Кинилэр көлүйэҕэ сылдьар кэмнэригэр тутуон сөп. Ити, биир көлүйэбит уолбутунан туһанан, биир хааспытын туппуттара. Ууга сылдьар буоллахтарына туттарбаттар.

– Хас оҕолооххунуй? – салгыы ыйытабын.

– Алтыалар. Кинилэр баар буоланнар үлэни үмүрү тутар буоллахпыт. Улахан уолум Дьулустаан институт үөрэхтээх. Сварщик буолан, наадалааҕы ону-маны оҥорон абырыыр. Сүрүн үлэни кэргэним Семен Петрович оҥорор. Тааттаттан төрүттээх буолан сүөһү үлэтигэр сыстаҕас, – диир Айталина Николаевна.

– Хаһан холбоспуккутуй?

– 2013 сыллаахха билсибиппит, онтон нөҥүө сылыгар ыал буолбуппут.

– Эн дьонуҥ сылгы иитэр буолаллар этэ. Билигин хас сылгылааххыный?

– Ити туһунан кэргэммиттэн ыйыт. Сылгыһытым – кини, – диир Айталина Николаевна.

Биһиги аттыбытыгар тугу эрэ оҥоро олорор киһиэхэ тиийэн илиибин уунабын:

– Билсиһэргэ, – диибин, хара үлэҕэ буспут-хаппыт тимир-тамыр курдук илиитин тутабын. – Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх киһигиний?

– Таатта Чөркөөҕүттэн төрүттээхпин. Семен Петрович Богатырев диэммин.

– Бай, саха маҥнайгы аатырар капитаныгар Богатыревка туох сыһыаннааххыный?

– Кини биир сыдьаана буолабын. Чөркөөххө биһиги эрэ богатыревтар аймах баарбыт, атын Богатырев суох, – диир киһим.

– Оччоҕо, аны Богатыревтар Муомаҕа силискитин түһэрэр буоллаххыт?

– Оннугар тиийэр, – Семен Петрович сөбүлэһэр.

– Муоманы туох дии санаатыҥ?

– Үчүгэй. Олоруохха, үлэлиэххэ да сөп, – диир киһим.

– Хайаларын атыҥырыы көрбөтүҥ?

– Суох. Верхоянскай сис хайалара биһиэхэ тиийэ бараллар. Онон бу хайалары уруккуттан билэр хайаларым курдук көрөбүн.

– Олус үчүгэй, – сэҥээрэрбин биллэрэбин. – Эн сылгыһыт эбиккин. Сылгы, уопсайынан сүөһү иитиитин туһунан тугу этиэҥий? – чопчулаһаары ыйытабын.

– Эһиэхэ сиргит олус элбэх эбит. Ону үксүн туһаммакка, оҥорбокко, өртөөбөккө кур лаҥхаҕа, талахха, ууга былдьатар эбиккит. Сир оҥоһулуннаҕына сир буолар. Төһө баҕарар оту оттуохха сөп эбит. От оттонноҕуна, сүөһү иитиллэр буоллаҕа. Биһиэхэ маннык буолбатах, кыра да сир туһата суох хаалбат, сир былдьаһыга.

Ол оннугар эһиэхэ эһэҕит элбэҕэ бэрт эбит. Кырдьык, маҥнай сылгы ииттэр санаалаах этим. Ону баара, үс биэбин эһэлэр сиэбиттэрэ, ол иһин сылгыбын эһэн баран ынах сүөһүгэ киирсибитим. Ол эрэн, сылгы иитиитэ былаантан түспэт, арыый атахпытыгар турдахпытына, оҕолор улааттахтарына сылгы ииттиэхпит, – диир Семен Петрович.

Бу кэпсэтэ олордохпутуна, эмискэ хаастар саҥалара аймана түстэ.

– Оо! Хааастарбыт көлүйэлэригэр аһыы баран эрэллэр, – диэтэ Семен Петрович. – Көрөргө. – Олорор, сирбититтэн туран хаастары көрө бардыбыт. Барахсаттар, көстүбэт сабынан холбоммут курдук биир-биир субуруһан аллара диэки түстүлэр. Онтон намтал сири туораан үрдэлгэ тахсыы буолла.

– Билигин сүүрүөхтэрэ, – диэтэ Айталина Николаевна. Инньэ диэтин кытта, кырдьык, хаастара сүүрэн киирэн бардылар уонна кынаттарын даллатан үрдүк сиртэн биир-биир көтөн тахсыбыттарыгар саҥа аллайа түстүм: «Оо! Көттүлэр!» – Көтүөхтэрин баҕараллар да, ыйааһыннара ыарахан буолан, ыраах көппөттөр, – диир билэр киһилии хаһаайка.

Хаастар барахсаттар, көппүт курдук сананан, көлүйэлэригэр «бар» гына түһүнэн кэбиһэллэр уонна кынаттарынан сапсынан, ууга умсаахтаан, ууну ыһан суунан киирэн бардылар. Көрүөххэ үчүгэйэ сүрдээх. Бу кэрэ көстүүгэ абылатан көрөн турдум.

Автор: Григорий ФЕДОТОВ