Алтынньы ыйга Муомаҕа туризм сайдыытын тула, ол эйгэтигэр үлэлэһэр тэрилтэлэр, биирдиилээн дьон уонна Муоматааҕы предпринимательствоны өйүүр Фонда салайааччыта Нь.А. Оконешникова кыттыылаах киэҥ кэпсэтии ыытылынна. Мунньаҕы оройуон баһылыга И.П. Павлов салайан ыытта. Бастакы боппуруоһунан, оройуон дьаһалтатын экономическай отделын салайааччыта А.П. Тарабукин туризмы сайыннарыыга туһаайыллыбыт программа чэрчитинэн ким төһө харчыны туох сыалга туттубутун кэпсээтэ. Ол курдук, 2012 сыллаахха М.С. Захаровка хаар оҥоһуктарынан оҕо сынньанар пааркатын тутуутугар, 2014 с. Сааһыыр олохтооҕо Г.П. Слепцов атынан айаннааһын туризмын тэрийэригэр бизнес-былаан оҥорбут уонна 2016 с. эмиэ Сааһыыр территориятыгар С.Н. Мараказов тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар база тэрийбит. Манна кэккэ мөккүөрдэр тахсыбыттар, быһаарыыга сылдьаллар эбит.
“Муома” Аан айылҕа пааркатын үлэһитэ С.И. Неустроева кылгастык паарка үлэтин кэпсээтэ. Тэрилтэ сүрүннээн тулалыыр эйгэни, айылҕа харыстабылын өйдөтөр-сырдатар соруктанан үөрэх тэрилтэлэрин кытта ыкса сибээстээхтик үлэлиир. Сылга 700 оҕону хабан араас тэрээһиннэри ыытабыт. Сайыныгар үксүн Улахан Чыыстай нэһилиэгэр 200 оҕону хабан 5-кэ тиийэр сайыҥҥы оҕо лааҕырдарын кытта үлэлэһэбит. Паарка территориятыгар 37107 га курдук сири инспектордар көрө-истэ сылдьаллар, ол иһигэр 3-4-түү күнүнэн быысаһан, сылга ортотунан 30 төгүл рейдэлэри тэрийэллэр. Кыһыҥҥы кэмҥэ туйахтаах кыыллары учуоттааһын үлэтэ күүскэ барар, сылга ортотунан 54 карточка оҥоһуллар, ол түмүгүнэн бултааһыҥҥа лицензия бэриллэр. Тэрилтэ үлэтин биир хайысхабынан туристары маршруттарынан хааччыйыы буолар. Манна 10-нуу хонуктаах Уус-Ньара – Сааһыыр — Муома, ону таһынан Черскэй хайаларын уҥуордаан айан маршруттара бааллар. Кулун тутар-муус устар ыйдарга Зашиверскай туһаайыытыгар 5 хонуктаах маршрут үлэлиир. Маны барытын паарка үлэтин туһунан анал саайтка киирэн көрүөххэ сөп, ону таһынан квартал аайы “Кытыл” диэн ааттаах анал хаһыат тахсар. Саргылана Ивановна иһитиннэриитин түмүгэр хас да сыллааҕы муниципальнай программа оҥорон көмүскээбиттэрин, онно биир да солк. харчы көрүллүбэтэҕин муҥатыйа эттэ. Ыраах нэһилиэктэргэ көтөр аал сэдэхтик сылдьара да атахтыыр, уматык, бырайыас сыаната ыарахана эмиэ туристары умсугуппат. Быйыл, холобура, кириисис ыган дуу, хайдах дуу, туристар ахсааннара аҕыйаата. Кэлэр туристарга сөптөөх усулуобуйа суоҕун кэриэтэ, сууналларыгар баанньык үлэлээбэт кэмэ буолар. Муома улууһун туһунан өйдөбүнньүк сувенирдар атыыламматтар, бэл олохтоох музей суох. Ол иһин оройуон туһунан өйдөбүл туристарга сыппаан биэрэр. Маны болҕомтоҕо ылыахха, тастан кэлэр туристары элбэтиигэ бары сүбэлэһэн үлэлиэххэ.
Салгыы “Айан” туристическай кулууп энтузиаст-чилиэнэ Леонид Никулин 20 сылтан ордук үлэлиир кулууп туһунан кылгастык билиһиннэрдэ. Мунньах кыттыылаахтарын болҕомтотун ордук туристар маршруттарын сылларынан сырыыларын слайдалара тартылар. 10-ча сыллааҕыта оччолорго ыччат отдела (Г. Уваровскай) уонна “Эрчим” эр дьон түмсүүтэ ( сал. А. Корякин) 40-чаҕа тиийэ эдэр ыччаты түмэн уу мотуорунан Чыбааҕылаахха тиийэ сырыыны оҥорбуттара. Онтон саҕалаан сайынын ыччаттар бөлөхтөрө кэнники катамарынан туристическай маршруттарынан айаннаабыттара. Биир сыл сааһыары Леонид Никулин бэйэтэ Хаандыга курдук ыраах сиртэн велосипедынан айаны тэрийбитэ. Билигин М. Захаров уонна Л. Никулин коммерческай суолталаах маршруттары тэрийэллэр, ол эбэтэр Уус-Ньараттан Төбүлэҕинэн Хонууга диэри катамарынан устууну сүрүннүүллэр. Быйыл оскуола оҕолоругар паарка үлэһиттэрин кытта бииргэ ууттан сэрэхтээх буолуу бэстибээлин ыыттылар. Маннык тэрээһиннэри үгэскэ кубулутар санаалаахтар, уонна улахан дьон ортотугар эмиэ күрэҕи тэрийиэххэ сөп эбит диэн санааҕа кэлбиттэр.
Иһитиннэриилэр сүнньүлэринэн баһылык Иван Петрович туризмы сайыннарыыга биһиги оройуоммут, кырдьык, кэрэ айылҕатынан уһулуччу табыгастаах буоларын ыйда. Биһиги эстибит Зашиверскай куораты Улахан Тарыҥмыт, Балаҕан Таас вулкаммыт бэйэлэрин суолталарынан кэрэ айылҕабытын киэргэтэн биэрэллэр, дьону тардаллар. Бу барыта оройуоҥҥа туризм сайдар кэскиллээҕин туоһулууллар. Чахчы даҕаны, аар-саарга аатырбыт кэрэ-бэлиэ миэстэлэрбитин илэ көрөөрү, дойду араас муннугуттан, омук сирдэриттэн айанньыттар эрдэттэн тэринэн, ыраах сир диэбэккэ, харчыларын да кэрэйбэккэ кэлэллэрэ үчүгэй. Ол эрээри сылын аайы хас турист кэлэн барбытын, төһө харчы бюджекка киирэрин чуолкай бэрээдэктиир сөп этэ. Паарка территориятыгар бултааһын туризмы тэрийэр сөп, анал лицензиялары биэрэллэр. Экологическай хайысхалаах туризм сайдыан сөбүн энтузиаст уолаттар бигэргэтэллэр, катамарынан Муоманан, Индигиринэн устууну киллэрэн туран. Туризмы сайыннарарга, оҥоһуктары оҥорор сыахтары, общепит, гостиницалары, ону таһынан кластердары тэрийии курдук боппуруостарынан дьарыктаныан баҕалаахтары судаарыстыба таһымыгар өйүөххэ наада. Иван Петрович, кырдьык, тас дойдуттан кэлии аҕыйаҕын биир сүрүн төрүөтүнэн, олохтоох маршрут айанын төлөбүрэ ыараханын, барыһа суоҕун өйдүүбүт диэн бэлиэтээн туран: «Салгынынан айаны олохтуурга Сааһыыр билиҥҥи аэропордун тупсаран, кэҥэтиини оҥотторон, улахан самолет түһэрин хааччыйыахха сөп. Холобура, ыаллыы Өймөкөөҥҥө Томтор — Дьокуускай диэн быһа рейстэр көтөллөр. Оттон Сааһыыр — Дьокуускай рейстэри тэрийдэххэ, нэдиэлэҕэ биирдэ коммерческай рейстэр көтүөхтэрэ. Бу улахан стратегическай суолталаах былааны 2030 сылга диэри олоххо киллэрэргэ дьулуһуохха, ааҕан-суоттаан чахчы наадалааҕын дакаастыахха наада», — диэтэ. Онон хаалбыт кэмҥэ оройуон биир стратегическай былааныгар олохтоох туризмы сайыннарыыга тустаах тэрилтэлэр этиилэри бэлэмнээн киллэрэллэригэр сорудах бэрилиннэ.
Мира Старкова