Новости
Кэскили санаан, суолу тобулан
5 августа 2019

Билэрбит курдук, Владимир Путин «Ыам ыйынааҕы Ыйаахтара» дойдуга кэлэр сылларга нэһилиэнньэ дьадайыытын икки төгүл аччатарга туһуламмыттара. Росстат быйылгы бүтэһик дааннайдарынан олоххо тиийинэн олоруу алын кээмэйин хапсыбат дьоннорбут ахсааннара 21 мөлүйүөҥҥэ чугасаһар, кинилэр дьадаҥылар ахсааннарыгар киирэллэр.

АНААРАН КӨРДӨХХӨ

Хабыс-хараҥа хоско хара куосканы көрдүүр төһө да эрэйдээҕин үрдүнэн куһаҕантан сыт таһаарааччылар маннык сыыппаранан куоһурданан түөстэрин тоҥсуна-тоҥсуна кыһыл тылларынан өтүү хаталлар. Кинилэр үрдүкү былааска эрэммиккит ханнаный, тоҕо байан испэккит, хаһыс үйэҕэ дьадайыыттан тахсаҕыт диэн дьону бутуйан обществоҕа хайдыһыыны таһаараллар. Оттон нэһилиэнньэ баһыйар өттө ол дойҕохтору истибэт. Тоҕо диэтэххэ, дойдуга ыытыллар социальнай политика дьадайыыны киэр илгэргэ чопчу аадырыстаах хайысхаламмытын билэр, күн бүгүн да буолбатар, үтүө түмүк баар буолуоҕа. Онон аһара байбатарбыт да, син орто баайыылаах олоххо тиийэрбит чуолкай, эрэл сүтүө суохтаах.

Сэттэ уон сэттэ күлүүһүнэн «лип» гына хатаммыт кистэл буолбатах: дохуот араастаһыыта олус улахан, дьон ону ыарыылаахтык ылынар. Ардыгар үп-харчы тиийбэт балаһыанньатыгар сылдьааччылар ким эрэ баайын-дуолун эридьиэстээн ыллахтарына да көҥүлэ, «ымсыы» диэн бэчээти уурар ыраахтан кэлиэ суоҕа. Үөрүөхпүт быатыгар биһиги ортобутугар маннык сыыс тыллаахтар суохтарын кэриэтэ. Төттөрүтүн ким эрэ өйүнэн, сатабылынан, дьулуурунан уонна, кылаабынайа, суобастаахтык үлэлээн ситиһии кэрдииһигэр үктэннэҕинэ, үөрэртэн атыны билбэттэр. Муомаҕа үлэлээбитим усталаах-туоратыгар «Фаворит», «Лакомка» уонна «Лидер» маҕаһыыннардаах ИП Оксана Александровна Шкулева туһунан сүөгэй сүмэлээх үтүө тыл үгүһүн истэн кэллим. Санаабыт санааны ситэр наада, ол иһин маҕаһыынын өрөмүөнүгэр Дьокуускайтан кэлэ сылдьар предприниматели кытта сирэй көрсөн, атах тэпсэн олорон сэһэргэстим. Ааҕыахха дуу…

ЭН ДЬОЛУҤ – УДЬУОРУҤ КЫНАТА, СИЛИҺЭ

Бу өс хоһооно илиҥҥи норуот муудараһа. Кини биһигиттэн кый ыраах сыттар да, нууччаҕа, сахаҕа, эбээҥҥэ, о. д. а. сүүс бырыһыан сөрү-сөп түбэһэр. Хайа баҕарар киһи олоҕо чыычаах түннүгүнэн элэстэнэ көтөн ааһарыгар тэҥнээх, ол курдук кыл түгэнэ буоллаҕа. Ону тутуу былдьаһан удьуор утумун ууһатыахтаахпытын, албан ааты хаалларыахтаахпытын бары да бэркэ билэбит. Кимҥэ эрэ ол толору кыаллар – оччонон кини дьоллонор, суола сүппэт, арылхай аартык аһыллар.

Оттон Оксана Александровна киирбэт күннээх оҕо сааһын туһунан кэпсээнин истэ олорон Амма Аччыгыйа «Сааскы кэм» романын саҥалыы аахпыт курдук буоллум. Быһаарабын. Киһи киһитин, киһилии киһини, киһилээх киһини иитэн таһаарарга ромаҥҥа баар Лэглээриннэр образтара чаҕыл сулустуу кыыһар. Мин кэпсэтээччибэр суолдьут сулуһунан кини эһэлээх эбэтэ буолбуттарын этээри олордум. Ону Оксана Александровна сэрэйэ охсон төрөппүттэригэр Акулина Васильевнаҕа, Александр Ивановичка күөх сирэмҥэ үктэннэрбиттэригэр бараммат махталын этэ оҕуста. «Ол да буоллар» дииргэ тиийэбин, оҕуруолуу тиһиллибит кэпсээн лоскуйдарын холбоотоххо, оччолорго уоннаах кыысчаан эһэлээх эбэтигэр доҕор буолаары улаатыар диэри кинилэргэ иитиллибит. Эһэлээтэр эһэтэ Василий Петрович Корякин-Баһыкаан республика, Муома оройуонун тумус туттар сис киһилэрэ этэ, саха саарына диэтэххэ, омуннааһын буолбат. Чулуу чемпион-сылгыһыт, сонордоох булчут, БСНХБ үс төгүллээх кыттааччыта, «Бочуот Знага» уордьан кавалера Баһыкаан 100 сааһын муомалар быйыл киэҥ далааһыннаахтык бэлиэтээтилэр. Ол курдук сиэрдээх олох уһун үйэлээх. Эбэлээтэр эбэтэ Анна Афанасьевна кыыһы кэпсэтэр-ипсэтэр доҕор эрэ гыныа дуо, бэйэтин кытта тэҥҥэ сырытыннаран дьиэ ис-тас үлэтин үөрүйэхтэригэр үөрэтэр. Онуоха эбии оҕо үлэһитэ бэрт буолан ынах ыыртан, хотон күрдьэртэн, мас эрбииртэн-хайытартан, муус таһартан туора туруо баара дуо. Оттон самаан сайыҥҥа күөх дуолга киирэн от охсоро, мунньара, киниэхэ мэктиэтигэр, бырааһынньыкка тэҥнээҕэ. Эһэтин кытта төһөлөөх элбэхтэ балыктаабытын, ардыгар чугас эргин куска, куобахха сылдьыбытын, эбэтинээн күлүмнэс көмүс күһүҥҥэ сир астаабыттарын, эмтээх от хомуйбуттарын «Тиэхээн» учаастага эрэ буолбакка, Соболоох сирэ-уота сылаас хонноҕор уктан өйдүүрэ-саныыра чуолкай.

Кырдьаҕастар барахсаттар кыыһы «смирно» олордон өйдөппөт-такайбат эбиттэр. Оксана Александровна этэринэн, кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр, атын дьоҥҥо  сыһыаннарыттан, наҕыл куоластарыттан, аһымал санааларыттан, амарах сүрэхтэриттэн олус элбэххэ үөрэммит. Өскө билигин киин сирдэргэ начаалынай оскуолаҕа «Основы предпринимательства» диэн уруок баар эбит буоллаҕына, эһэлээх эбэтэ бэйэни хайдах көрүннэххэ-дьаһаннахха тиийинэн олоруохха сөптөөҕүн, айар-тутар наадалааҕын кыыска күннээҕи түбүктэрин хаартыскаҕа түспүттүү көрдөрбүт өҥөлөөхтөр. Онон кэпсэтээччим бизнес аанын арыйарыгар Василий Петрович Анна Афанасьевналыын төһүү күүс буолбуттар дииргэ оруннаах. Үүнэргэ силис, көтөргө кынат наада буоллаҕа. Корякиннар ону кыыстарыгар бычылыйа туолбут саамал кымыстаах чорооннуу туттарбыттар. Оксана Александровна тапталлаах кэргэнинэн, ыал суон дурдатынан уонна халыҥ хаххатынан Гаврил Дмитриевичтиин үс оҕолоохтор. Сахалыы сиэринэн сэрэнэн-сэрбэнэн удьуор утумнарын үөрэхтэрин-олохторун ыһа-тоҕо кэпсээбэппин, кинилэр бары этэҥҥэлэр, дьоннорун үөрдэллэр. Мантан салгыы дьоҕус бизнескэ киириэххэ.

АЙАН МАҤНАЙГЫ ХАРДЫЫТТАН САҔАЛАНАР

Кытай улуу бөлүһүөгэ бу бэргэн тылларынан хас биирбитин сырдык аартыгы аһарга дьүккүһэн киэҥник хардыылааҥ диэбит буолуохтаах. Оксана Александровна кэргэнэ Гаврил Дмитриевичтиин сүбэлэрин холбоон бэйэ дьыалатын аһарга дэһэллэр, ол 20-чэ сыллааҕыта этэ.

Хотуга туох производствотын аһыаххыный? Онон нэһилиэнньэни аһынан-үөлүнэн, наадалаах табаарынан хааччыйыахха дэһэллэр. Бастаан утаа бизнеһи саҕалыырга олус ыарахана, айан суола уонна тиэйии-таһыы уустуктара кинилэри холоон көрбүттүү аата-ахсаана суох элбэхтэрэ. Кистэммэт, ардыгар кинилэргэ бу туох кыһалҕатын бэйэбитинэн көрдөөн буллубут диэн санаа киирэ түһээт, тоҕо эрэ туман буолан көтөрө. Билигин ону уопуттаах предприниматель маннык быһаарар:

– Эһэлээх эбэм үөрэхтэриттэн киһи айылҕа оҕото диэни үчүгэйдик иҥэриммит буолан, саҕалаабыппын бырахпатахпын. Күһүнү кыһын, кинини саас, оттон сааһы сайын солбуйаллар, онон биһиэхэ булгуччу табыллыахтаах диэн булгуруйбат санааны ылыммыппыт. Дьыл хайа баҕарар кэмигэр айылҕа кубулҕаттаах, ол барыта ааһан туох барыта оннун-тойун булар ыйаахтаах буоллаҕа. Биһиэхэ да тыал-хаар, ардах-сиппик, очур-чочур, түһүү-тахсыы халлаан сулуһунуу элбэҕэ, барытын санаабыт күүһүнэн этэҥҥэ ааспыппыт. Күүскэ баҕаран ситиһиэм диэтэххэ, сир ийэ уонна куйаар хайаан да көмөлөһөллөрүн итэҕэйдим. Онон кинилэргэ сиргэ тиийэ бокулуон буоллун.

Мин соһуйа түһээт, киниттэн Пауло Коэльону аахпытын ыйыттым, хоруйа «суох, иликпин» диэн буолла. Маннык тыллар ити суруйааччыга бааллара, онтум баара, муударас олоҕу олорон истэххэ, мунньуллан кылаат буоларын сааһыран умнан кэбиспиппин.

Нэһилиэк кыра маҕаһыыннарыттан силистэнэн, билигин ИП «Шкулева О. А.» Хонуутааҕы үс маҕаһыына сыаната удамырынан, өҥөнү оҥоруу култуурата үрдүгүнэн, нэһилиэнньэ сэмэй бюджетын учуоттуурунан тыл төбөтүттэн түспэт. Маҥнайгы омоон суол аартыгы астаҕа ити.

АРЫГЫТА СУОХ АТЫЫ-ТУТУУ

Бизнес – улахан  эндирдээх суол: бүгүн ат уорҕатыгар, сарсын ат өрөҕөтүгэр буолуохха сөп. Оттон кини хайаан да харчыны эргитэн дохуот киллэриниэхтээх, барыыс ылыахтаах. Төһө кыалларынан барыыс улахана үчүгэй. Дьэ, манна киһи төһө атыы ырыынагын, экономиканы, социологияны, психологияны, маркетинговай ньымалары, о. д. а. билэрэ наада. Биһиэхэ эрэ буолбатах, дойду үрдүнэн атыы-эргиэн эйгэтигэр элбэх харчы арыгы атыытыттан киирэр. Бу матырыйаал ааптара предпринимателлэр арыгы атыылаан дьону-сэргэни иэдэттилэр, арыгыһыт оҥордулар диэбэт. Лицензиялаах ИП сокуону тутуһан атыылыыра көҥүл, арыгыта ис диэн кими да модьуйбат, онон атыылаһааччы арыгыны аргыс оҥостон дьүдэйэрэ-дьүдэйбэтэ бэйэтиттэн тутулуктаах.

– Оксана Александровна, эн бородуукта, табаар атыытыгар арай алкобородууксуйа атыытын эбэн кэбис, дохуотуҥ биллэрдик эбиллэ түһүөн эмиэ сөп. Дьыалаҕын саҕалыаххыттан эйиэхэ арыгы атыыта төрүт суох, ол төрдө-төбөтө тугуй?

– Хос саҥа-иҥэ үөскээбэтин туһугар арыгы атыылыыр ИП-ларга туох да кэтэх санаам суоҕун этэбин. Көҥүллээхтэр төһө баҕарар атыылыахтарын сөп, сокуонунан хааччахтаммыт кэмҥэ. Оттон тус бэйэм арыгы атыыта да суох син ортотук эргиниэххэ, барыыс киллэриэххэ сөп диэн толкуйдаахпын. Бука манна эһэлээх эбэм оскуолатын ааспытым оруоллаах буолуон сөп. Инникитин да  тутуспут хайысхабыттан туоруом суоҕа.

ҮТҮӨ ҮТҮӨНЭН ЭРГИЙЭР

Туох эмит тэрээһин буолла да, спонсордар диэки хайыһарбыт мэлдьэһиллибэт. Олохтоох предпринимателлэр бу чааһыгар инники күөҥҥэ сылдьаллар. Ким эрэ аккаастаммытын истибэккин, хата, куоталаспыттыы бириис биэрэллэр, харчы угаллар. Оксана Александровна биир оннук киһи. Манна да кини эмиэ уратылаах соҕус диэтэххэ сыыспаппын. Тэрээһиннэри өйүүрүн таһынан, кини кыра дохуоттаах дьиэ кэргэҥҥэ туспа аадырыстаах көмөнү оҥорорун атын дьонтон олус элбэхтик истэн кэллим. Урбаанньыттан бу туһунан ыйыппыппар, кини көмөлөстүм диэн кэпсии сырыттахха, ол аата көмө буолбатах диэн муос-таас курдук эттэ.

Оксана Александровнаны оройуон социальнай көмүскэлгэ управлениета, нэһилиэк дьаһалталара ытыктыахтарын ытыктыыллар. Киһи эрэ барыта ким уустук балаһыанньалааҕын ыйыталаһан көмөлөһүөм этэ диирэ бүгүҥҥү олохпутугар дьиҥ-чахчы эриэккэс көстүү. Кини билигин  аны оскуола аһыллыытыгар нэһилиэктэр сэмэй дохуоттаах дьиэ кэргэннэрин оҕолоругар көмөлөһөөрү сылдьар.

КАФЕ АҺЫЛЛЫАН СӨП ЭТЭ

Психологтар сөп буола-буола олоххутун, үлэҕит хайысхатын уларытыҥ диэн сүбэлииллэр. Оччотугар олохтон дуоһуйууну ылыы улаатар. Оксана Александровна үс маҕаһыын таһынан Хонууга дьоҕус кафе аһар санаалаах. Аныгылыы тылынан бырайыак диэххэ. Автозимник кэмигэр айанньыттар абыраныахтара, олохтоохтор да тоҕо тумна хаамыахтарай. Аны туран, билигин аан дойдуга  кафе, пиццерия, кофейня культурата диэн баар буолла. Ол аата дьон дьиэҕэ-уокка буолбакка, бу миэстэлэргэ көрсүһэллэр, ирэ-хоро сэһэргэһэллэр, минньигэстик аһыыллар. Ордук эдэрдэр. Эмиэ «ону баара» дииргэ тиийиллэр. Урбаанньыт былаана билиҥҥитэ иэрэҥ-саараҥ туруктаах. Тоҕо диэтэххэ кулинариянан дьарыктаныан баҕалаах суох. Ону таһынан үлэһит анал үөрэхтээх буолуохтаах. Бу чааһыгар дьиҥинэн уустук суох буолуон, үөрэттэриэхпитин эмиэ сөп диэн Оксана Александровна ситэрэн биэрэр. Олохтоохтортон үлэһит көстүбэтэҕинэ, Дьокуускайтан үлэһит көрдөһөр санаалаах. Ол кэлиилэр ирдэнэр докумуоннардаах, ас тэрилтэтигэр үлэлиир көҥүллээх, үчүгэй рекомендациялаах буолуохтаахтар диир. Дьэ кыһыылаах баҕайы, урбаанньыт олохтоох нэһилиэнньэҕэ үлэ ырыынагын кэҥэтэр санаата буксуйаары гыммыт. Онон хорсун санаалаахтар бу этиини сыыска түһэримэҥ, түргэнник дьаһанан үлэлээх-хамнастаах буолуҥ. Үлэ суох диэн баран быар куустан олорортон туһа кэлбэт.

МИНИСТИЭРИСТИБЭЛЭР – БИИР ТИҺИККЭ

Урбаанньыт бөһүөлэк, оройуон салалтатыгар тииийдэҕинэ киниэхэ төһө күүс-кыах баарынан көмөлөһөллөрүн эппитэ истэргэ үчүгэй. Онон биир дойдулаахтарыгар махтала улахан. Оттон Дьокуускайга урбаанньыт министиэристибэтигэр кинини үчүгэйдик билэр буолан, үөрэ-көтө көрсөллөрүн таһынан, кини этиилэрин болҕомтоҕо ылаллар. Холобур, билигин кини арктическай оройуоннар урбаанньыттарыгар суол хаайар кэмигэр биир-икки субсидияламмыт авиарейстэр бааллара буоллар, нэһилиэнньэ абыраныа этэ диэн боппуруоһунан дьарыктанар.

Билэбит, «Якутоптторг» аһа-үөлэ бырабыыталыстыбаттан субсидияланан республика бары оройуоннарын социальнай суолталаах бородууктанан хааччыйан улахан үтүө дьыаланы оҥоро олорор. Оксана Александровна этэринэн, ИП-лар астарын-үөллэрин аҕалыы сылы эргиччи буолбатын, сезоннай буоллун диэн эбит. Ол аата – ити үөһэ эппит кыһалҕалаах кэмҥэ уонна уустук транспортнай схемалаах оройуоннарга. Тустаах министиэристибэ саҥардыыта тэриллибит Арктика дьыалаларыгар министиэристибэтинээн бу боппуруоһу иҥэн-тоҥон үөрэтэллэрэ, көдьүүстээх быһаарыыны ылыналлара хайаан да наада диирэ оруннаах. Таайбыт таайыы, сэрэйбит сэрэх диэбиттии, кэпсэтээччим бу санаатын ситээри Арктика министиэристибэтигэр хайаан да тиийииһик. Оччотугар, баҕар, хаһан эрэ хамсааһын тахсыаҕа.

…Шкулевтар алгыстаах аартыгынан этэҥҥэ айаннаан иһэллэрэ биһигини үөрдэр. Дьон атыылаһар кыаҕын сорохтор аахсыбаттара баар суол. Оттон киһи кыһалҕатын эт бэйэтин нөҥүө аһарынан сыччах үчүгэйи, үтүөнү, үйэлээҕи түстээһин удьуор утума таҥара хонноҕор угуттана сылдьыытын мэктиэлиир. Биһиги ортобутугар Оксана Александровна курдук сырдык, сылаас, үтүө санаалаахтар баалларыттан киэн туттуохпутун эрэ сөп.

 

Афанасий ИВАНОВ