Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев 2018 сыллаа5ы анал суругар маннык этэн турардаах: «Күн бүгүн Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 25% эрэ олохтоох бэйэ бородууксуйатынан хааччынан олоробут. 2024 сылга диэри тыа хаhаайыстыбатын оҥорон таhаарыыта саҥа таhымҥа тахсан, нэhилиэнньэни 61% хааччыйыахтаах, олохтоох бородууксуйа куhаҕан хаачыстыбалаах кэлии табаары үтэйиэхтээх». Мантан сиэттэрэн, 2020 сыл ахсынньы 30 күнүгэр 445 №-дээх Бырабыыталыстыба Уураа5ар тыа хаhаайыстыбатын сайыннарыыга судаарыстыба бүгүҥҥүттэн бэриллэр субвенция бэрээдэгэ таҕыста. 2021 сылга тыа хаhаайыстыбатын сүрүн салаатыгар сүөhү иитиитин үбүлээhинин саҥа механизма быйылгыттан олоххо киирдэ. Ыанар ыанах төбөтүгэр бэриллэр харчыны (35 тыh. солк.) тыа хаhаайыстыбатын тэрилтэлэригэр үллэрэр боломуочуйа улуус дьаhалтатын иhинэн муниципальнай тэриллиилэргэ бэрилиннэ.
Ааспыт сыллааҕы көрдөрүү түмүгүнэн, улууска уопсайа 10 390 ынах-сүөhү баар эбит, онтон 4 117-тэ – ыанар ынах. Сүөhү иитиитинэн дьарыктанар улуус 21 нэhилиэгэр, 3 учаастакка 83 бааhынай хаhаайыстыба, 3 кооператив, 798 кэтэх хаhаайыстыба уопсайа 4 193 туонна үүтү туттарбыттар уонна бэриллибит былааны толорбуттар.
Үүммүт сылга үүт туттарыытын былаана 2 781т. тиксэриллэн турар. Маныаха тэрээhиннээх хаhаайыстыбалар, ол эбэтэр бааhынай хаhаайыстыбалар уонна кооперативтар эрэ 1 лиитэрэ үүтү 60 солкуобайга туттарыахтара (50 солк. – судаарыстыба, 10 солк. – үүтү соҕотуопкалааччы контрактация-дуогабар төлүҥхтээх). Бырабыыталыстыба Уурааҕа саҥа тахсан, дьон бу ыйдарга (тохсунньу, олунньу, кулун тутар) кэтэх хаhаайыстыбалаахтар биэстии буолан кыттыhан, холбоhон, бааhынай хаhаайыстыба тэринэрдии былааннаналлар.
Бу туhунан уонна да атын тыа хаhаайыстыбатыгар, чуолаан үүтү со5отуопкалыыр тэрилтэ тыҥаан турар тыын боппуруостарын тула «Верхневилюйск» ХЭТ салайааччыта Герман Егорович ОТОВЫ кытта кэпсэттибит.
— Улууспутугар ынах сүөhү үс гыммыт иккитэ өрүс уҥуор нэhилиэктэргэ баар. Ыанар ынах төбөтүгэр 35 тыh. солк. ылбыт кэтэх хаhаайыстыбалаахтар үүттэрин үүт собуотугар туттарыахтарын наада диэн мин этэбин. Тоҕо диэтэххэ, саха киhитэ былыр-былыргыттан ынаҕы ыан, үүт аhын астаан баччаҕа диэри кэллэхпит дии… ынаҕы торбоhун кытары ыыттахха, ынах уолар, эмиийэ бааhырар, маститтыыр, чэрдийэр, буорту буолар. Онон ынахтарын ыан, үүттэрин 10 солк. 50 харчыга тутан, бородууксуйанан ыларга интэриэстэниэхтэрин сөп. Холобур, сүөгэйинэн, арыынан, комбикорманан, эбиэhинэн, ону таhынан кинилэр туттарбыт өҥөнү оҥорор дуогабар быhыытынан арыы оҥорон таhааран, аҥаар-аҥаарга үлэлэhиэхпитин сөп. Холобур, 3,4% 24 лиитэрэ үүттэн 1 кг. ынах арыыта оҥоhуллар. Оттон биир киилэ арыыны оҥорон таhаарар үлэ бэйэтин сыаната (себестоимоhа) 1 200 солк. Дьиэбитигэр маннык сыаналаах үлэни оҥорон арыы таhаарабыт. Манна киирэр: сэппэрээтэр сыаната, уот төлөбүрэ, иhит-хомуос атыылаhыыта, күн аайы сэппэрээтэри таҥыы, ыhыы, сууйуу-сотуу уонна тугунан да сыаналаммат бириэмэ барар. Күннэтэ сүөгэй оҥорон, ону арыылаан, иhит-хомуос сууйан, сарсыардаттан эбиэккэ диэри биэрэмэлэрин баран эрэйдэммэттэр. Ол оннугар үүтүн туттарар, өҥөнү оҥотторорго дуогабар быhыытынан арыытын оҥотторон ылар. Онон, биhиги үүтү туттарааччыларга бириэмэлэрин табыгастаахтык туhаналларыгар усулуобуйаны оҥоробут диэн бэлиэтиэхпин баҕарабын. Маны барытын үүтү туттарааччылар билэллэр, базиhынан сыанатын аахсаллар. Мантан сиэттэрэн, нэhилиэктэргэ олохтоох үүт собуоттара ыhыллан, куорҕалланан хаалбаттарын, үлэ миэстэтин таhааран, үлэhиттэри хамнастыыр туhугар, дьон үүтү туттарарга интэриэhэ үрдүүрүн туhугар үлэбитин туhаайабыт уонна онно улахан болҕомтобутун уурабыт.
— Улууска үлэлии турар арыы, үүт собуоттарын туруктара хайдаҕый?
— Кистэл буолбатах, нэhилиэктэргэ арыы собуоттара бары кэриэтэ былыргы тутуулар. Хаhан да капитальнай өрөмүөн ыытыллыбатах, үгүс нэhилиэккэ чааhынай ыал быра5ыллыбыт дьиэлэрин туhанан олоробут.
Улууспутугар федеральнай трасса кытыытынан сытар Харбалаах, Тамалакаан, Ороhу, Нам, Балаҕаннаах, ону таhынан Кэнтик, Hөдүгэй нэhилиэктэртэн, Үөhээ Бүлүү сэлиэнньэтиттэн үүттэрин Газель молоковоз массыынанан аҕалабыт. Манна хас биирдии нэhилиэккэ охладитель турар буолан үүтү туттарааччылар сарсыардааҥы, киэhээҥи ыамнарын туттаралларыгар олус табыгастаах. Приемщик үүт объемун сурунар, үүт сыатын кээмэйдиир. Бу үлэ харгыhа суох бара турар.
Маҥааска олохтоох дьаhалта күүhүнэн (баhылык Аркадий Донской) саҥа туттарбыт «Ыраас ууга» анаммыт дьиэтигэр маслоцеҕы көhөрбүппүт. Бу аныгы тутуулаах, капитальнай өрөмүөнү барбыт толору хааччыллыылаах тутууга көhүүнү тыа хаhаайыстыбатын специалиhа Николай Илларионов иилээн-саҕалаан тэрийдэ.
Хомустаах (баhылык Христина Поротова) собуотун өрөмүөнүн барытын оҥоттордо. Инньэ гынан түннүктэрэ уларыйда, обшивкаланна, сарайа саҥардылынна.
Саха ынахтаах кырыы сытар Кырыкый нэhилиэгэр (баhылык Сергей Сергеев) саҥа маслоцех тутуллан, саҥа оборудование туран үлэлии-хамсыы олороллор.
Трудовой учаастагар (баhылык Георгий Иванов) дьаhалта күүhүнэн саҥа маслоцех холлоҕоhо турда. Бу учаастак сирэ-уота киэҥэ, дьон олохсуйара, сүөhүтэ элбэҕэ, суол-иис сайдан улууска биир улахан оҕо лааҕыра сөргүтүлүннэ. Бу арыы собуота тутуллан, анны күhүн үлэ киириэхтээх.
Сургуулуктары тоhоҕолоон бэлиэтиэхпин баҕарабын, арыы собуотун холлоҕоhун үүт туттарааччылар бэйэлэрин күүстэринэн туттулар. Аны саас суол алдьаныар диэри тутуу матырыйаала тиэрдиллэн, үлэҕэ киириэхтээх. Бу курдук, нэhилиэктэр баhылыктара арыы собуоттарын сөргүтүүгэ күүскэ ылсан үлэлии сылдьаллар.
Эрдэ этэн аhарбытым курдук, нэhилиэктэр маслоцехтара рентабельнайа суохтар, ол эрэн федеральнай уонна муниципальнай өйөбүлүнэн үлэлээн кэллибит. Төhө да ороскуоттааҕын иhин, биир да арыы собуота сабыллыа суохтаах. Хас биирдии собуот сайдыахтаах. Холобура, Куду учаастагар 3 чааhынай киhи үүтү туттарар – манна арыы собуотун маастара үлэлиэхтээх, хамнаhын ылыахтаах.
— Улууска үрүҥ аhынан, арыынан хааччыллыы хайдаҕый?
— Күн бүгүн өрүс уҥуоргу нэhилиэктэр (Хоро, Оҥхой, Сургуулук, Боотулуу, Маҥаас, Далыр Мэйик, Дүллүкү, Хомустаах, Кырыкый) учаастактар (Көтөрдөөх, Трудовой, Куду), ону тэҥэ Туобуйа, Быракаан, Өргүөт нэhилиэктэрэ бары арыыны оҥоруунан эрэ олороллор.
Үөhээ Бүлүүтээҕи пищекомбинат оҥорон таhаарар бородууксуйабыт арааhа элбээтэ. Ол курдук, сүөгэйтэн (цельномолочка, кисломолочка) 82,5%-наах традиционнай ынах арыыта, 80%-наах любительскай ынах арыыта, уулларыллыбыт арыы (топленай), 42-55%-наах үрдүк сыалаах сливки, 34%-наах убаҕас иhиллэр сливки, 25-30%-наах сүөгэй. Оттон абарааттан суорат, кефир, быырпах, иэдьэгэй (творог), чохоон уонна йогурт 7 көрүҥүн (сыата-арыыта суох саахардаах, отонноох, хаптаҕастаах, клубникалаах, малиналаах, киви уонна банан, персик уонна манго) оҥоро олоробут. Улуус киинигэр атыылыырбыт таhынан чугастааҕы улуустарга уонна Дьокуускай куоракка тиийэ атыылыыр буоллубут.
— Үүтү туттарарга көҥүл ылар туhугар үгүс докумуон толоруллар, хас да ыспыраапка ирдэнэр, олус сүүрүүлээх-көтүүлээх дииллэр. Бу төhө оруннаа5ый?
— Хас биирдии үүтү туттарааччы көҥүллээх эрэ үүтү туттарар – ол үлэ ирдэбилэ. Үүтү туттарааччы хас ыанар ынахтааҕа нэhилиэк хаhаайыстыбаннай кинигэтигэр суруллар. Санитарнай киниискэтин бэйэтин аатынан ааhыахтаах. Бааҥҥа баар расчетнай счета бэйэтин аатыгар буолуохтаах. Ветеринарнай управлениеҕа үүтүн анаалыhын бэйэтин аатынан киллэриэхтээх. «Меркурий» бырагыраамаҕа бэйэтин аатынан киириэхтээх. Бу бырагыраамаҕа киирбит эрэ буоллаҕына бородууксуйа оҥоhуллан атыыга тахсара көҥүллэнэр. Бу манны барытын олохтоммут нуорма курдук ылыныахтаахпыт.
Биhиги дьоммут сыыhата диэн, санитарнай киниискэни үүтү туттарааччы ааспыт эбит буоллаҕына, Хаhаайыстыбаннай кинигэҕэ киирээччи атын, расчетнай счет нүҥмэрэ атын киhи аатынан, үүт анаалыhа эмиэ атын киhи аатынан туттарыллар. Ол эбэтэр, дьиэ кэргэним чилиэнэ диэн санааттан тус-туhунан докумуоннанан хаалаллар. Оттон «Меркурий» бырагыраамаҕа киллэрэри төрүт да сатаабаттар эбэтэр ветеринарнай үлэhиттэргэ сэлээннэнэллэр.
Маныаха даҕатан, «Үөhээ Бүлүү улууhун ветеринарнай-испытательнай лабораториялаах ветеринария управлениета» ГБТ ветеринарнай тэрээhиннэр отделларын сүрүннүүр ветеринарнай бырааhа Мария Николаевна Платонова бу үлэ туhунан маннык быhаарда:
— Государственнай ветеринарнай хонтуруолга турар бородууксуйаны оҥорон таhаарааччы, ол бородууксуйаны тиэйээччи, атыылааччы (ол аата, чугастыы ыллахха, эти, үүтү туттарааччы, сүөhүөнү атыылааччы, онноо5ор оту уонна тириини атыылааччыга, ылсааччыга-бэрсээччигэ тиийэ) «Меркурий» систиэмэҕэ регистрацияланан тус (личнэй) кабинет арыллар. Оччоҕо киниэхэ бэйэтигэр эрэ ЛОГИН уонна ПАРОЛЬ бэриллэр. Онно киирэн кини, бас билээччи (владелец), сопроводительнай докумуон диэни толорон ыытар. Ол кабинетагыар КИНИ БЭЙЭТЭ ЭРЭ киирэн толорор бырааптаах. Нэhилиэк ветеринарнай бырааhа да, атын туора ханнык да киhи онно киирэр бырааба суох. Өскөтүн, бас билээччи компьютеры, систиэмэҕэ киирэри сатаабат буоллаҕына, бэйэтэ эрэнэр эрэ киhитинэн (бэйэтин төрөппүт оҕотун, эбэтэр чугас аймаҕын) толотторуон сөп. Интернет сибээстээх буоллугут эрэ, ханнык баҕарар тэрилтэн (телефон, ноутбук, компьютер) киирэн үлэлиэххэ сөп.
Оттон ветеринарнай сулууспа үлэhиттэрэ үүтү туттарааччыларга «Акт ежемесячного обследования молочных ферм» уонна «Справка по ветеринарному состоянию молочных ферм» диэн докумуоннары толорон биэрэллэр. Ол атын докуменнар (ВСД-ветеринарнай сопроводительнай докумуон буолбатах) кумаахыга толоруллан, Ветеринарнай управлениеҕа «Меркурий» систиэмэҕэ Үөhээ Бүлүү улуhуугар анаммыт администраторга киирэллэр. Кини ол докумуоннарын «Справка о ветеринарно-санитарном благополучии» диэн электроннай ыспыраапка оҥорор. Оччоҕуна ол ыспыраапкаҕа олоҕуран, үүтү туттарааччылар тус кабинеттарынан киирэн молокозаводка үүттэрин докумуонун ыыталлар.
— «Верхневилюйск» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ туhунан кылгастык билиhиннэриэҥ дуо?
— Хас биирдии коммерческай тэрилтэ олохтоммут сокуоҥҥа олоҕуран үлэлиир. Пищевой комбинакка сылы эргиччи 24 киhи үлэлиир. Сайыҥҥы өттүгэр нэhилиэктэр собуоттара үлэлиир кэмнэригэр 64 үлэhиттэнэбит. Кэмбинээккэ үрүҥ аhы астыыр 12 мл. 500 тыh. солк. суумалаах анал оборудованиелары улууспут баhылыга Владимир Семенович Поскачин Тыа хаhаайыстыбатын департаменын дириэктэрэ Сергей Иванович Ивановы кытта өйөбуллэринэн ылыллан, таныллан, үлэлии-хамсыы олоробут. Үлэҕэ киирээччи дуогабарга илии баттыырыгар «О персональных данных» эмиэ баттыыр. Ол аата биhиги үүтү туттарааччылар дохуоттарын туhунан уо.д.а. информацияны тарҕатарбыт булгуччулаахтык бобуллар.
— Үлэлиир усулуобуйаҕын хайдаҕый?
— Дьон үлэлиир усулуобуйата баар буоларыгар сүрүн болҕомто ууруллар. Үлэлиир дьиэлэрэ бастатан туран сылаас, ол кэннэ сырдык уонна ыраас буолуохтаах. Биhиги бу ирдэбили тутуhарга дьулуhабыт уонна онно сөптөөх усулуобуйаны тэрийэргэ туох баар кыахпытын уурабыт.
— Үлэ өссө таhаарыылаах буоларын наадатыгар харгыс буолар итэҕэс өрүттэринэн тугу бэлиэтиэҥ этэй?
— Бэйэ бородууксуйатын оҥорон таhаарарга ирдэбилгэ эппиэттиир аныгылыы оборудованиелар баар буолуохтаахтар. Хас биирдии ас астыыр оборудование паспордаах, докумуоннаах, анал көҥүллээх буолуохтаах. Маны астыырга анал үөрэхтээх, көҥүлү ылбыт специалистар үлэлиэхтээхтэр. Хас биирдии оҥоhуллар бородууксуйа гос.стандартка эппиэттиир буолуохтаах, ол эбэтэр декларац, тех.усулуобуйа паспора, ГОСТ уо.д.а. Хас биирдии ас уратытыттан көрөн анал иhиттээх, хахтаах буолуохтаах. Бу барыта стериальнай үлэ көрүҥүгэр киирсэр. Гос.стандартка эппиэттиир маркировка (этикеткэ) баар буолуохтаах. Манна састааба, ханна, хаhан оҥоhуллубута, болдьоҕо уо.д.а. ирдэнэр дааннайдар суруллуохтаахтар. Бу маны барытын тутуhан олоробут
— Инники өттүгэр былааҥҥыт?
— Арыы собуоттара нэhилиэктэргэ тыа хаhаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таhаарар кээмэйин үрдэтии, улаатыннарыы, барыстаах буоларын ситиhии (тэрилтэҕэ уонна үүтү туттарааччыга иккиэннэригэр) үүтү туттарыы кээмэйин үрдэтии, ынах сүөhү ахсаанын элбэтии, тыа сиригэр үлэ миэстэтин тэрийэн, ырыынак усулуобуйатыгар сөп түбэhэн, чааhынай уонна тэрээhиннээх диэбэккэ, бэйэ оҥорон таhаарар бородууксуйатын дэлэтэн үгүөрү дохуоттаах буолары ситиhиэхтээхпит. Оччоҕо Ил Дархан Айсен Николаев ыйбыт сорудаҕын толоруохтаахпыт.
Пищекомбинат тэрилтэтэ уопсайынан потенциала биhиги улууска олус улахан. Үлэбит олус интэриэhинэй, бары бииргэ күүскэ ылсан үлэлээтэхпитинэ үлэбит сайдыахтаах, хамнаспыт тупсуохтаах.
— Герман Егорович, кэпсэтииҥ иhин махтанабын.
Судаарыстыба биэрэр өйөбүлүн сөпкө туhанан, үүтү туттарааччы уонна үүтү тутааччы араас үлэ ньымаларын көрдүүр, бэйэ икки ардыгар сүбэлэhэн, биир түмүккэ кэлэн, бэйэ оҥорон таhаарар бородууксуйатын сайыннаран, нэhилиэктэрин, улууhу толору хааччыйар суоллары тобулуохтаахпыт.
Автор Кристина Яковлева
РГ «Верхневилюйск»